الگويابي روشها و سياستهاي ساماندهي مراكز تجاري
2 : الگويابي روشها و سياستهاي ساماندهي مراكز تجاري
چكيده
مراكز تجاري به عنوان قلب اقتصادي شهرها بخش مهمي از بافتهاي شهري را شكل ميدهند. اين بافتها به علت حجم بالاي
فعاليتهاي انساني جاري در آنها در عملكرد شهر تأثير قابل توجهي بر جاي ميگذارند. لذا بررسي نحوه عملكرد اين بخش از
فضاهاي شهري در مطالعات شهري از سابقه ديرينهاي برخوردار است. اين مراكز به طور معمول در مركز شهرها و محل تقاطع
راههاي اصلي شهر شكل ميگيرند و از لحاظ عملكردي نيز قلب اقتصادي شهر را تشكيل ميدهند. ويژگيهاي ياد شده فوق، لزوم
تدقيق مطالعات در ابعاد و جنبههاي مختلف اين فضاهاي شهري را مطرح ميكند.
با بررسي جنبههاي مختلف مراكز تجاري، سياستهاي گوناگوني را براي ساماندهي اينگونه فضاها ميتوان مطرح نمود اما سوالي
كه در اين قسمت مطرح ميشود اين است كه چگونه ميتوان سياستهاي مناسب ساماندهي مراكز تجاري گوناگون را شناسايي
نمود؟
در تحقيق حاضر با بررسي ابعاد مختلف فضاهاي شهري، گونههاي مختلف بافت مراكز تجاري بررسي ميگردند. سپس با شناخت
بافتهاي نيازمند الگوي ساماندهي و با بررسي تطبيقي شهرهاي مختلف، سياستهاي ساماندهي مراكز تجاري بررسي و شناسايي
شده و در نهايت با اتخاذ الگويي مناسب نحوه تعيين سياستهاي ساماندهي مراكز تجاري مختلف ارائه ميگردد.
مقدمه
بافت هاي شهري و عناصر انسان ساخت فضاهاي شهري، به مرور زمان دچار فرسودگي و تخريب مي گردند و به همين دليل پايدار نگهداشتن كالبدهاي شهري نيازمند مداخلاتي در جهت اصلاح و بهسازي وضع موجود ميباشد. از مهمترين فضاهاي شهري كه نيازمند توجه و ساماندهي ميباشند، CBD ها هستند . CBD در مفهوم عملكردي خود 1 شامل هسته تجاري يا بازار شهر ميباشد كه در برگيرنده بافت كالبدي شامل بازار و مراكز اداري-اقتصادي شهر است. بررسي ساختار كالبدي و عملكردي مراكز مذكور در داخل بافتهاي شهري نشانگر شكلگيري تدريجي آنها در داخل بافتهاي اوليه شهرها ميباشد و همين امر نيز عامل اصلي مشكلات كالبدي و عملكردي بافتهاي مذكور محسوب ميگردد.
بدين معني كه عدم برنامه ريزي توسعه از پيش تدوين شده اين مراكز از يك سو و قرارگيري آن ها در گرههاي شهري و ايجاد يك وابستگي كالبدي شديد با ساختار شهري، مشكلات فراواني را در فعاليت شهر پديد مي آورند. اين مشكل در شهرهاي شعاعي يا تك مركزي كه CBD در مركز آنها قرار گرفته، نمود بيشتري مييابد . باز زنده سازي و افزايش حيات اقتصادي مركز شهرها به طور مكرر در طرح هاي جامع مورد تأكيد قـرار مـيگيرنـد. امـا اين گونه طرح ها با توجه به ساختار كلي خود و عدم تمركز كافي به حل مشكلات مراكز تجاري هيچگاه پاسـخگوي نيـاز ساماندهي مراكز تجاري نبودهاند لذا جهت ساماندهي مراكز تجاري، تعريف طرحهاي موضعي با سياسـتهـاي مداخلـه مناسب و مطالعه شده ضروري ميباشد. سوالي كه در اين قسـمت مطـرح مـيشـود ايـن اسـت كـه چگونـه مـيتـوان سياستهاي مناسب جهت ساماندهي يك CBD خاص را شناسايي نمود؟ در تحقيق حاضر بـا بررسـي ابعـاد مختلـف فضاهاي شهري، گونه هاي مختلف بافت مراكز تجاري بررسي ميگردند. سپس بـا شـناخت بافـتهـاي نيازمنـد الگـوي ساماندهي و با بررسي تطبيقي شهرهاي مختلف، سياستهاي ساماندهي مراكز تجـاري بررسـي و شناسـايي شـده و در نهايت با اتخاذ الگويي مناسب نحوه تعيين سياستهاي ساماندهي مراكز تجاري مختلف ارائه مي گردد.
1 . 1 .مفهوم CBD و اجزاء عملكردي و ساختار آن CBD مخفف واژه District Business Central ميباشد. اين واژه بـه معنـي مركـز تجـاري شـهر بـوده و در مفهـوم عملكردي خود يك بافت و فضاي شـهري را در بـر مـيگيـرد كـه شـامل عناصـر مختلفـي اعـم از خـرده فروشـيهـا، فروشگاههاي مختلف، اماكن اداري،كاربريهاي مالي و بانكي و ... ميباشـد كـه در بـين سـاير عناصـر شـهري بـه طـور فشردهاي جاي گرفتهاند به گونهاي كه عملكرد كاربريهاي مالي و تجاري بر ساير عملكردهاي فضا غلبـه دارد. لازم بـه ذكر است در بررسي CBDها توجه به عناصر كاركردي معمول فضاهاي شـهري نظيـر كـاربريهـاي مسـكوني، شـبكه معابر، فضاهاي عمومي و ... از اهميت ويژهاي برخوردار ميباشد. از اين فضا در مكالمـات عامـه مـردم امريكـا بـا عنـوان Downtown نام برده ميشود. بدين ترتيب با تعريف CBD به عنوان مركز تجاري شهر و فضاي شهري كه عملكرد عمده اقتصادي در آن جريان دارد، هويت اصلي اينگونه فضاها مشخص مي گردد. اما نكته مهمي كـه در بررسي و شناخت مراكز تجاري از اهميت ويژهاي برخوردار است، شـناخت اجـزاء عملكـردي و سـاختاري CBDهـا ميباشد.
اجزاء عملكردي و ساختار مراكز تجاري مجموعه اجزاء و عواملي هستند كه مراكز تجاري را تشكيل ميدهنـد. در يك دستهبندي كلي اين اجزاء را به چهار دسته ميتوان تقسيم نمود: الف- خرده فروشيها: هر مركز تجـاري از اجتمـاع مجموعـه خـردهفروشـيهـا تشـكيل مـيگـردد. بنـابراين مـيتـوان خردهفروشيها را مهمترين بخش مراكز تجاري شناخت. ب- شبكه معابر: امروزه با توجه به تغييرات حاصل در تكنولوژي و استفاده روزافزون از ماشينها و وسايل نقليه، شبكه معابر به يكي از مهمترين اجزاء بازارها و محلهاي مراجعه مردم تبديل گرديده است و مراكز تجاري نيز از اين امر مستثني نيستند. ج- فضاهاي مسكوني: همانطور كه اشاره شد CBDها بخشي از بافت شهري ميباشند كه فضاهاي مسكوني را نيز شامل ميشوند.
اين كاربري علاوه بر كمك به حفظ هويت مراكز تجاري به عنوان يك فضاي زندگي، به نوعي عامل حفاظت و كنترل فضا نيز محسوب ميگردد به طوري كه با تقويت اين بعد عملكردي فضا و ايجاد حس تعلق به محيط حفاظت و كنترل فضا نيز محسوب ميگردد به طوري كه با تقويت اين بعد عملكردي فضا و ايجاد حس تعلق به محيط در بين ساكنين، ميتوان علاوه بر بالا بردن امنيت محيط بر عوامل حفاظت فضاي شهري نيز افزود و نوعي كنترل دروني براي فضا ايجاد نمود. د- كاربريهاي گوناگون جاري در فضا: از عوامل تأثيرگذار بر هر فضاي شهري، كاربريهاي جاري در آن فضا ميباشد، اعم از كاربري اداري، آموزشي، خدماتي و ... از مهمترين اين كاربريها كه به طور معمول در مراكز تجاري به عنوان يكي از عملكردهاي اصلي فضا ايفاي نقش ميكند، كاربري اداري فضا است به طوري كه در برخي موارد CBD را مركز تجاري - اداري شهر معرفي مي نمايند.
2 . نظري گذرا بر مشكلات و معضلات جاري در CBD با توجه به اهميتي كه اينگونه مراكز در عملكردهاي شهري دارند، اين سوالها مطرح ميشود كه عمده مشكلات جاري در فضاهاي مذكور شامل چه مواردي ميباشند؟ در جهت رفع اين مشكلات چگونه بايد عمل نمود و چه نكاتي را مد نظر قرار داد؟ با نگاهي گذرا به مشكلات جاري در مراكز تجاري شهرهاي مختلف ميتوان مشكلات مراكز فوق را در تيپهاي مشخص دسته بندي نمود از جمله مشكلاتي كه در مراكز تجاري مختلف به چشم ميخورد، بحـث افـول عملكردهـاي جـاري در فضا در اثر تغيير نيازهاي جوامع انساني ميباشد. به عنـوان مثـال ايـن مشـكل در شـهر ناتينگهـام و در مركـز تجـاري ليسماركت ايجاد گرديد.
تخريب و دگرگوني بافت كالبدي شهرها در اثر مرور زمان و يا حـوادث طبيعـي و غيرطبيعـي مانند جنگ، زلزله و ... نيز از جمله مشكلاتي ميباشد كه در بعد كالبد ايجاد ميگردد. همچنـين مشـكلات موجـود در بافت كالبدي مراكز تجاري سنتي به علت عدم پاسخگويي كالبد به نيازهاي امروزين فضـا از مهمتـرين مشـكلات قابـل توجه فضاهاي تجاري ميباشد كه گاهي اوقات تصميمگيريهاي نامناسب نظير آنچه كه در بافت بازار اصفهان و همدان به وقوع پيوست، آثار جبرانناپذيري را بر عملكرد اين فضاهاي شهري به جاي مـيگـذارد. از طـرف ديگـر افـول مراكـز اقتصادي قديمي در اثر شكلگيري مراكز جديد به ويژه در كلان شهرهاي امروزي را ميتـوان بـه عنـوان متـداولتـرين مشكلات اين گونه فضاها به شمار آورد. جهت حل مشكلات فوق نياز به شناخت دقيق علل وقوع اين مسائل مـيباشـد كه اين امر نيز جز با شناخت كامل عناصر و ابعاد مراكز تجاري ميسر نميباشد.
3 .ريشه يابي علل و عوامل معضلات جاري در مراكز تجاري بر اساس گونهشناسي بافت مراكز مذكور همانطور كه بيان شد مراكز تجاري از مجموعه اجزا و عواملي شكل ميگيرند كه به آنها اجزاء عملكردي گفته ميشود اما خود اين اجزاء ممكن است در حالات و شكلهاي مختلفي در فضا قرار گيرند و بافت مراكز تجاري را تشكيل دهند. حال سوالي كه مطرح ميشود اين است كه: اين بافتها در چند دسته عمده قابل تقسيم ميباشند و سياست مداخله مناسب هر دسته كدام است؟ مطابق دستهبنديهاي ارائه شده توسط صاحب نظران، هر فضاي شهري از دو بعد اصلي شكل ميگيرد كه عبارتند از: كالبد و فعاليت.
كالبد شامل مجموعه ساختارهاي فيزيكي موجود در مكان ميباشد كه از آن به عنوان فرم نيز ياد ميشود و فعاليت شامل كليه عملكردهاي جاري در فضا است كه به ساختار كالبدي مجموعه جان ميدهد. با توجه به اين امر در مطالعه حاضر تلاش ميگردد در بازشناسي انواع مختلف مراكز تجاري نيازمند مداخله و اصلاح، از گونهشناسي بافت مبتني بر اين دو بعد و تلفيق حالات مختلف آنها استفاده شود. در اين روش با سه دسته كالبد بر ميخوريم كه عبارتند از: كالبد فرسوده، كالبد غيرفرسوده، كالبد تاريخي. همچنين از لحاظ فعاليتي نيز مراكز تجاري را در دو حالت ميتوان در نظر گرفت: مراكز تجاري فعال، مراكز تجاري دچار ركود فعاليتي و يا در معرض تهديد. حال با تلفيق حالات مختلف كالبد و فعاليت به گونههاي زير در زمينه بافت مراكز تجاري دست مييابيم. در جدول 1 گونههاي مختلف بافت مراكز تجاري و راهكارهاي مداخله مناسب هر يك در مقابل آن ذكر شده است.
4 .بررسي الگوي ساماندهي بحث اصلي ما در مورد مراكز تجاري ميباشد كه نيازمند الگوي سـاماندهي مـيباشـند. همـانطور كـه در جـدول فـوق ملاحظه ميشود، الگوي ساماندهي براي مراكز تجاري در نظر گرفته ميشـود كـه داراي ارزش كالبـدي مناسـب باشـد يعني كالبد فرسوده و ناكارآمد نبوده و از لحاظ فعاليتي نيز مجموعه دچار ركود فعاليتي نيستند. اينگونه فضاها ممكـن است از جنبههاي مختلفي دچار مشكل باشند از جمله عمدهترين مشكلاتي كه در اينگونه بافتها مشـاهده مـيشـوند عبارتند از: - ضعف برخي از اجزاي ساختاري CBD. - عدم ساماندهي فعاليتها و در كنار هم واقع شدن فعاليتهاي ناسازگار با يكديگر. - عدم هماهنگي و همخواني كالبد با فعاليتهاي جاري در فضا. - ازدياد ابعاد فعاليتي جاري در فضا و ايجاد تداخل فعاليتي و عدم توان پاسخگويي كالبد به حجم بالاي فعاليتها. - ايجاد اختلال در ساختار كالبدي و شبكه حمل و نقل شهري. پيشنهاد ميشود براي رفع مشكلات ذكر شده فوق از الگوي مداخله ساماندهي استفاده گردد. تعريفي كه براي اين الگو مدنظر ميباشد عبارت است از: تعريف يك سازمان مجدد در سطح محدوده و باز تعريف روابط فضايي در سطح فضاهاي شهري به منظور دستيابي به يك هماهنگي و سازگاري كالبدي- فعاليتي در سطح محدوده. اساس ساماندهي بر استفاده بهينه از امكانات موجود در فضا و اصلاح روابط اجزاي فضا مبتني اس5 .بررسي تجربيات كشورهاي ديگر در زمينه ساماندهي مراكز تجاري در اين بخش جهت آشنايي بيشتر با تجربيات گذشته در زمينه ساماندهي مراكز تجاري، تجربيات دو پروژه اجرا شده در شهرهاي كنكسويل ايالت تنسي و شهر ديترويت ايالت ميشيگان آمريكا مورد بررسي قرار ميگيرد. : 2 5 -1 -ساماندهي مركز تجاري شهر كنكسويل ايالات متحده آمريكا واقع ميباشد. جمعيت اين شهر در سال 2005 حدود 17300 3 شهر كنكسويل در ايالت تنسي نفر بوده است. در طرح بهبود وضعيت CBD شهر كنكسويل و با توجه به هدف كلان در نظر گرفته شده، سياستها و راهبردهايي مد نظر قرار گرفتند كه در زير به بررسي آنها ميپردازيم: 4 هدف كلان : CBD شهر كنكسويل پس از اجراي طرح، تبديل به قلب تجاري و فرهنگي منطقه ميگردد، پرتحرك و فعال، محل اجتماع و قدم زدن افراد، با عملكردهاي تفريح و سرگرمي، كار، خريد و سكونت. برنامهريزان و مديران شهر كنكسويل جهت دستيابي به اهداف فوق سياستهايي را مدنظر قرار دادند كه در زير به آنها اشاره ميشود: 1 -تبديل مركز تجاري به منطقهاي پرتحرك و قابل زندگي از طريق افزايش فعاليتهاي جاري در مركز تجاري و در كنار هم قرار دادن فعاليتهايي شامل: اجتماعي، فرهنگي، دولتي، تفريحي، خريد، اشتغال و سكونت. 2 -بهبود فضاهاي طبيعي و اماكن تاريخي از طريق تشويق استفاده مجدد از ساختمانهاي قديمي از طريق اعمال مشوقهايي نظير كاهش ماليات.
3 -تقويت بعد اجتماعي فضا با تبديل مركز تجاري به يك مركز فرهنگي، هنري و آموزشي در سطح منطقه و ايجاد مجموعهاي از فضاهاي عمومي با المانهاي به ياد ماندني براي فعاليتهاي عمومي شهر. 4 -تقويت شاخصها و نمادهاي مركز تجاري. 5 -تشويق سكونت در بخش CBD . 6 -ســرمايهگــذاري و ارتقــاي ظرفيــتهــاي تجــاري CBD بــا اســتفاده از يــك ســري محــركهــا جهــت افــزايش سرمايهگذاري در بخش تجاري و حمايت از فرصتهاي شغلي در سطح منطقه. 7 -ارتقاي مركز تجاري به عنوان يك مركز خدمات دولتي در تعامل با ساير كاربريها. 8 -طراحي يك فضاي پياده در مركز تجاري با فضاهاي عمومي مناسب. 9 -ايجاد يك سيستم حمل و نقل مناسب، به صورتي كه حمل و نقل كالا و مسافر به راحتي صورت گيرد و تسهيلات لازم براي پارك وسايل نقليه نيز فراهم گردد.
ديترويت شهر CBD ساماندهي- 2 -5 5 6 شهر ديترويت از شهرهاي ايالت ميشيگان ميباشد كه در ايالات متحده آمريكا واقع است. اين شهر با جمعيتي بالغ بر 000,950 نفر به عنوان مركز ايالت ميشيگان شناخته ميشود. مركز شهر ديترويت بيشترين تراكم ادارات را در سطح ايالت دارا ميباشد. همچنين با فعاليت بيش از 120 قاضي و رئيس دادگاه و وجود دادگاه فدرال در آن به عنوان مركز قضايي نيز مطرح ميباشد. در زير به سياستهايي كه براي ساماندهي اين مركز تجاري در نظر گرفته شده است اشاره ميكنيم. 1 -توسعه ادارات دولتي و شركتهاي خصوصي در سطح محدوده 2 -توسعه و بهبود وضعيت خردهفروشيها 3 -ايجاد يك طرح طراحي شهري مناسب براي مركز تجاري 4 -طراحي گذرگاههاي مخصوص پيادهروي 5 -ايجاد علاقه براي پيادهروي در خيابانهاي مركز تجاري از طريق بهبود كيفيت نماي ظاهري و ويترين مغازهها، برپا كردن گالريهاي هنري در امتداد خيابانها و برپا كردن كافهها در سطح خيابانها 6 -حفاظت تاريخي- معماري از فضاها از طريق تشويق مردم و ادارات بر حفظ كيفيت معماري و استقبال از باز زندهسازي بناهاي فرسوده 7 -ساماندهي سيستم حمل و نقل 8 -ساماندهي وضعيت پاركينگها در مركز تجاري 9 -توسعه توريسم و توسعه ابعاد فرهنگي محيط 10 -تشويق اسكان در بخش مركزي شهر و بهبود فضاهاي همسايگي 11 -اعمال سياست حفاظت عمومي از CBD از جمله:
كنترل دقيق به منظور جلوگيري از شكل گيري جرايم و وقوع آتش سوزي • تشويق سازندگان براي استفاده از آخرين تكنولوژيها و وسايل امنيتي • آموزش روش هاي تخليه، مهار آتش و همچنين تكنيك هاي پيشگيري از آتش سوزي به ساكنانCBD
جمع بندي با توجه به اهميتي كه مراكز تجاري در عملكردهاي شهري دارند بايد پيش از هرگونه اقدامي در اين فضاها، نحوه مداخله و آثار و نتايج ناشي از آن را بررسي نمود. نكته مهمي كه در بررسي و شناخت مراكز تجاري از اهميت ويژهاي برخوردار است، شناخت اجزاء عملكردي و ساختاري CBDها ميباشد. اجزاء عملكردي و ساختار مراكز تجاري مجموعه اجزاء و عواملي هستند كه مراكز تجاري را تشكيل ميدهند. اما اين اجزا خود از دو بعد اصلي شكل ميگيرد كه عبارتند از كالبد و فعاليت. با توجه به اين امر پيشنهاد ميگردد در بازشناسي انواع مختلف مراكز تجاري نيازمند مداخله و اصلاح، از گونهشناسي بافت مبتني بر اين دو بعد و تلفيق حالات مختلف آنها استفاده شود. يكي از الگوهاي مداخله در مراكز تجاري الگوي ساماندهي ميباشد و اين الگو براي مراكز تجاري در نظر گرفته ميشود كه داراي ارزش كالبدي مناسب بوده و از لحاظ فعاليتي نيز مجموعه دچار ركود فعاليتي نباشد.
اينگونه فضاها ممكن است از جنبههاي مختلفي دچار مشكل باشند كه پيشنهاد ميشود براي رفع آنها از الگوي مداخله ساماندهي استفاده گردد. در اين راستا با استفاده از تجربيات كشورهاي ديگر ميتوان سياستهاي مختلف ساماندهي مراكز تجاري كه تا به حال مورد استفاده قرار گرفتهاند را شناسايي نمود اما در اين ميان تعدادي از سياستها عموميت بيشتري در ساماندهي مراكز تجاري دارند كه عبارتند از: ارتقاي سيماي بصري مركز تجاري، ترويج پيادهروي و اصلاح پيادهروها. با نگاهي به اين مسئله در مييابيم از مهمترين دغدغه ها و تلاش هاي سياستگزاران در ساماندهي مراكز تجاري، تلاش در راستاي هويتدهي به فضا و اجتماعي كردن اين فضاهاي شهري ميباشد. كه اين امر بايد در سياستگذاريهاي مسئولين مورد توجه ويژه قرار گيرد. راهكاري كه جهت تعيين سياستهاي مناسب ساماندهي مراكز تجاري مختلف ارائه ميگردد بر اساس بررسي مشكلات موجود در مراكز تجاري و انطباق آنها با سياستهاي ساماندهي مبتني است. در اين راستا پيشنهاد ميگردد با بررسي پارامترهايي تحت عنوان پارامترهاي شناخت، ارتباطي منطقي بين مشكلات موجود در فضا و سياستهاي ساماندهي مراكز تجاري برقرار گردد و در نهايت سياستهاي مناسب ساماندهي مركز تجاري مد نظر اتخاذ گردد.